احیای میراث گرمابه‌ای ایران؛ مرمت حمام تاریخی حاج محمد رحیم (صفا)
مقدمه 🕯️
حمام حاج محمد رحیم، که با نام حمام صفا نیز شناخته می‌شود، از ارزشمندترین یادگارهای معماری ایرانی اسلامی در دوران قاجار است. این بنای تاریخی، در قلب بافت قدیم شهر قرار گرفته و نمادی از فرهنگ عمومی، زیبایی‌شناسی بومی و تعامل اجتماعی مردمان آن روزگار به شمار می‌آید. مرمت و احیای این اثر نه تنها بازسازی فیزیکی یک بنا، بلکه احیای بخشی از هویت تاریخی و اجتماعی یک شهر است. در فرآیند مرمت، تلاش شده اصالت بنا در کنار کارکرد امروزی آن حفظ شود تا ترکیبی از اصالت و زندگی مدرن به نمایش گذاشته شود.
شناخت بنا و اهمیت مرمت آن 🧱
مرمت حمام حاج محمد رحیم، سفری در دل تاریخ است. این پروژه با هدف حفظ ساختار اصیل، تقویت پایه‌ها، مرمت تزئینات گچبری و کاشی‌کاری‌های نفیس انجام گرفته است. با توجه به موقعیت شهری و تاریخی بنا، مطالعه دقیق مصالح، آسیب‌شناسی و شناخت لایه‌های تاریخی در اولویت قرار گرفته تا هیچ‌گونه دخل و تصرف نادرستی به اصالت آن آسیب نزند. حمام صفا نه تنها یک اثر تاریخی، بلکه نمادی از هنر معماری اقلیمی ایران است که با تدبیر، زیبایی و مهندسی سنتی، نقش مهمی در حیات فرهنگی منطقه داشته است.
فرآیند مرمت و باززنده‌سازی 🧰
در طرح مرمت این حمام، نخست آسیب‌ها شناسایی و دسته‌بندی شدند؛ از فرسایش رطوبتی گرفته تا تخریب طاق‌ها و تزئینات. سپس عملیات مقاوم‌سازی دیوارها و طاق‌های باربر، بازسازی سطوح گچی و بازگرداندن تزئینات اصیل به صورت علمی و مستند انجام شد. مرمت‌گران با استفاده از مصالح بومی مانند آهک، ساروج و آجرهای دست‌ساز، به حفظ روح اصیل بنا توجه کردند. در ادامه، طرح احیای فضاها با هدف تغییر کاربری فرهنگی گردشگری انجام شد تا حمام صفا بتواند در قالب یک مجموعه فرهنگی یا موزه معماری بومی، دوباره پذیرای بازدیدکنندگان باشد.
زیبایی‌شناسی و تزیینات سنتی 🎨
تزئینات داخلی حمام صفا از شاهکارهای هنری دوران قاجار محسوب می‌شود. کاشی‌های فیروزه‌ای، گچ‌بری‌های لطیف و مقرنس‌های ظریف در سقف گرمخانه، فضایی روحانی و دل‌نشین ایجاد کرده‌اند. نورگیرهای سنتی در سقف، علاوه بر تامین روشنایی طبیعی، ترکیب زیبایی از نور و سایه را در فضا به نمایش می‌گذارند. این هماهنگی بصری میان مصالح، نور و فرم، از رازهای ماندگاری این اثر است. در مرمت تزئینات، با بهره‌گیری از فنون سنتی گچبری و رنگ‌گذاری طبیعی، اصالت و لطافت بنا بازآفرینی شد.